"मगर जातिलाई चुनौति"

                                                                                                               महेश थापा मगर 
परापूर्वकालदेखि नै नेपाल भुमिमा बसोबास गर्दै आएका आदिवासी जनजातिहरुमध्य मगर जाति पनि एक हो । वि.सं. २०५८ सालको जनगणनाको आधारमा मगरको जनसङ्ख्या १६,२२,४२१ रहेको छ । नेपालको कुल जनसङ्ख्याको आधारमा मुलककै तेस्रो ठूलो र आदिवासी जनजातीमा सबैभन्दा धेरै जनसङ्ख्या भएको जाति मगर हो । यस्तो सुन्दा आफुलाई मगर भएको गर्व लाग्छ । तर दुर्भाग्यवस राज्यको शासन व्यवस्था र निजामति कर्मचारी लगायत मुलकको सरकारी तथा गैरसरकारी निकायमा मगरको उपस्थिति निकै कम रहेको छ । यस बाहेक गाउँस्तरका र उपल्ला स्तरका शैक्षिक संस्थामा पनि मगरको बाहुल्यता न्यून देखिन्छ । प्राविधिक तथा अप्राविधिक शिक्षा लिनको लागि वर्तमान अवस्थामा मगर धेरै पछाडी परेको छ । जनगणना २०५८ अनुसार मगर जातिको साक्षरता दर राष्ट्रिय दर सरह (५०.२०%) देखाइएको छ । अन्य कतिपय जनजातिय समुदायमा जस्तो छोरीलाई स्कूल नपठाउने अवस्था मगर समुदायमा खासै नरहे पनि सामान्य साक्षर बनाउने भन्दा बढी पढाउने सवालमा भने लैङ्गिक विभेदको स्थिति केही मात्रामा रहेको छ । सामान्य अक्षर चिन्ने र भर्ती जानको लागि आधार तयार गर्ने भन्दा फराकिलो सोचका साथ छोराछोरी पढाउने वा पढ्ने परम्परागत सोचमा अझै पनि परिर्वतन ल्याउन सकिएको छैन । अहिलेको समयमा मगर जाति भित्र पुरुष भन्दा महिलाहरुले उच्च शिक्षा हाँसिल गरेको पाईन्छ तर पनि राजनैतिक प्रणालीमा मगर महिलाको भूमिका अति कम रहेको छ । विगतका दिनमा पार्वती थापा मगर जस्ता प्रथम महिला डि.आई.जी. रहेको देशमा आज पनि त्यस्तै महिला मगरको आवश्यक रहेको छ । जबसम्म मगर महिला सकरात्मक सोचका साथ उच्च स्थानमा पुग्दैनन् तबसम्म यो देशमा मगर महिला हरेक क्षेत्रबाट शोषित र लालन्छित हुनुपर्ने अवस्था छ । अर्को पक्षलाई केलाउदा उच्च शिक्षा हाँसिल गरेका मगर महिलाहरुका लागि आफ्नै समुदायमा योग्य केटा पाउन समस्या आएकोले कि त अविवाहित अवस्थामा बस्ने वा अन्य जातिसँग विवाह गर्ने प्रचलन बढी मात्रामा देखिन्छ ।

अहिलेको गणना अनुसार विधावरिधि तहको शिक्षा आर्जन गर्ने मगरको सँख्या ३० पुगिसकेको छ । मेडिकल, इन्जिनियरिङ्ग, च्याटर्ड अकान्टेन्ट जस्ता देशका आर्थिक एवं बौद्धिक सङ्घर्सशिल मानिने शैक्षिक क्षेत्रमा पनि मगरहरुको उपस्थिति धेरै कम रहेको छ । यि विविध पक्षहरु किन ओझेलमा परिरहेको छ मगर समुदायमाथि ? हरेक स्तरमा नातावाद र कृपावादले गर्दा, के मगरहरु शिक्षित भएपनि माथिल्लो तहसम्म आफ्नो मान्छे नभएसम्म रोजगारी र अवसरको आस्थालाई चुम्न नपाउने ? यि प्रश्नका उत्तरमाथि को जिम्मेवारी छ त ? प्रथमः त राष्ट्रको राज्य व्यवस्था र दोस्रो मगर जाति स्वयम नै यसको जिम्मेवारी रहेको आङ्कलन गर्न सकिन्छ । यस्ता समस्या र अवसरका कारण नेपालमा रहेका सम्पूर्ण मगरमाथि राजनैतिक, शैक्षिक, धार्मिक, व्यवसायिक र मुलतः सरकारी तथा गैरसरकारी रोजगारीको चुनौती खडा भएको छ । मगरहरु पछाडि पर्नुको कारण विशेष गरी दुईवटा प्रमुख कुराहरुलाई टिप्पणी गर्न सकिन्छ ।

वेलायती र भारतीय सेनामा भर्ति

प्रथम विश्वयुद्धदेखि नै इमान्दार ,सोझो देखिने मगर जातिलाई आफ्नो राष्ट्रको (नेपाल) लागि नभएर उनिहरुको स्वार्थको लागि तत्कालिन इष्ट इन्डिया कम्पनीले मगरहरुलाई सेनामा भर्ना गरायो । २०४७ सालमा वि«टिशले भारत छोडेपनि यो कार्य वि«टिश सरकारले निरन्तरता दियो । यस्तो कारणले गर्दा नेपालमा बसोबास गर्ने मगरहरुमाथि दुई किसिमको प्रभाव देखिन्छ । एक : मुलुकको एक जिम्मेवार व्यक्ति अल्प शिक्षामै सिमित भयो । दुई ः सेनामा भर्ति हुने अवस्थाले उच्च शिक्षा हाँसिल गर्ने सपना साकार हुन सकेन । यसले गर्दा मगर युवा जनशक्ति फैलिन सकेन । अझ कतिपय ति व्रिटिश लाहुरेका छोरा पेचा, गाँजा र अन्य लागुपदार्थ सेवन गर्ने र छोरीहरु अनैतिक यौन क्रृयाकलापमा लाग्ने जस्ता सामाजिक अपराध भइरहेका छन् । यस्तो अवस्था ती सेनामा भर्ति भएका वावुआमाको आफ्ना छोराछोरीप्रति भएको कमजोर रेखदेखले सिर्जना भएको मान्न सकिन्छ ।

भाषा, धर्म र संस्कृति

२४० वर्ष अघि पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकिकरण गरिसकेपछि राष्ट्रमा एकात्मतवादको निति लागु गरियो । मगर जातिले बोल्ने भाषा माथि दमन गरियो । मगरको धर्म र संस्कृतिलाई ओझेलमा पारियो । नेपालको हरेक प्रशासनिक एवं विद्यालयमा एउटै मात्र हिन्दीःसंस्कृत भाषा लागु गरियो, जुन भाषा नेपालमा देवनगरी भनेर चिनिन्छ । वास्तवमा ,यो भाषा भारतमा प्रयोग गरिने लिपी नै भएको मानिएको छ । नेपालमा बोलिने ९५% नेपाली भाषा हिन्दी संग मिल्ने हुँदा ठकुरी, बाहुन, क्षत्री र दसनामीले बोल्ने भाषा हिन्दीःसंस्कृत नै हो । जसले गर्दा यो भाषाले नेपालमा एकछत्र अधिकार जमायो र आदिवासी जनजाति मगरको भाषा हरेक क्षेत्रबाट लोप हुन थाल्यो । यो कारणले गर्दा पनि मगर जाति हरेक क्षेत्रमा पछाडि हुनु परेको छ ।
त्यसैले अब मगरहरु एकजुट हुनु जरुरी छ । मगरमाथि चुनौति खडा भएको छ । बर्षौँ देखि अवलम्वन भएको एकात्मतवाद राज्य व्यवस्थालाई निर्मूल गर्नुपर्नेछ । सिहदरवारमा एंव हरेक सरकारी कार्यालयमा एकछत्र अधिकार जमाएको व्यवस्थालाई विकेन्द्रित शासन व्यवस्था लागु गर्नुपर्छ । सबै जातजाति र जनसंख्याको आधारमा राज्यको हरेक अगं र निकायमा समानुपातिक र समावेशीताको आधारमा अधिकार र प्रतिनिधित्व सुनिश्चितको लागि अब हामी मगरहरु चुनौतीको प्रमुख हतियार बनाएर लड्नुपर्ने हुन्छ । हाम्रो भाषा संस्कृतिलाई दमन हुनबाट बचाउनु पर्छ । यसको लागि हामी आफैबाट सुरु गर्नुपर्ने छ । सबै मगरहरुले आ–आफ्ना छोरा छोरीलाई उच्च शिक्षासम्म अध्यापन गराउनु पर्छ । उच्च शिक्षाका लागि कमजोर भएका अभिभावकलाई ‘नेपाल मगर संघ एंव सम्पूर्ण संघ सँग आवद्ध भएका भातृ संगठनले वृहत आर्थिक राहत कोष खडा गर्नुपर्छ । भारतीय एवं वेलायति सेनामा भर्ती हुने क्रम पूर्ण रुपले रोकिनुपर्छ । सबै भन्दा महत्वपूर्ण कुरा पुर्खाैँ देखि प्रयोगमा ल्याउँदै गरेको र सेवन गर्दै आएको जाँड रक्सी जस्ता मादक पदार्थहरु विस्तारै निस्काषित गर्नु पर्ने हुन्छ । यो पनि मगर जातिलाई ठूलो चुनौती हुन सक्छ । मगरहरुले मनाउने धर्ममा एक रुपता देखिएको छैन । कोही मगरले दशैं मनाउने चलन, कोहीले नमनाउने चलन र मनाउने मध्यमा पनि कसैले सेतो टिका लगाउने, कसैले रातो टिका लगाउने देखिएको छ । अब यो विविधतालाई उन्मूलन गरेर एकरुपता हुनुपर्छ । तब बल्ल मगर जातिको सहि पहिचान झल्किन सक्छ । पितृ पूजा, विवाह जस्ता कार्यहरुमा बाहुन बोलाएर सिद्धि गर्ने जस्ता कुरालाई पूर्ण रुपले बन्द गर्नु पर्छ । यसले गर्दा हामी मगर जातिकै अस्तित्व घट्दै जान्छ र बाहुनवादको समाजमा ओझेल परिनुपर्छ । यी सम्पूर्ण पक्षहरुलाई ख्याल गरेर पुर्खाले सिकाएको राम्रो कामलाई अबलम्वन गर्नु पर्छ र नराम्रो कामलाई पुर्नविचार गरी सुधार्नुपर्छ । साँच्ची नै अब यी कुराहरुलाई वर्णन गर्दा मगरहरुलाई चुनैतिले घेरेको छ.

Article published on http://bigulnews.com/2016/08/10/-19268.html